Huyện Phù Yên nằm ở phía Đông của tỉnh Sơn La, có diện tích tự nhiên trên 123.400 ha, với 5 dân tộc chính cùng sinh sống gồm Thái, Mường, Dao, Kinh và Mông. Huyện nằm trên trục Quốc lộ 37, cách Hà Nội 174 km, cách thành phố Sơn La 135 km. Là huyện có địa hình đa dạng, vừa có núi cao, vừa có sông Đà. Huyện Phù Yên giàu truyền thống văn hóa với các di sản văn hóa vật thể và phi vật thể, có giá trị. Trong đó, có 4 di tích lịch sử văn hóa được xếp hạng là di tích lịch sử cấp tỉnh, đó là Đồn bản Mo, xã Quang Huy; Rừng bản Nhọt hay còn gọi là “Rừng Ông Giáp” xã Gia Phù; Đình Chu, bản Chiềng ,xã Quang Huy; Đèo Lũng Lô, xã Mường Cơi. Về văn hóa phi vật thể có lễ hội xíp xí của đồng bào Thái Trắng; lễ hội Mợi của đồng bào Mường; lễ hội cấp sắc dân tộc Dao... Ngoài những giá trị đặc sắc về văn hóa, Phù Yên còn có nhiều cảnh quan thiên nhiên đẹp như: Hồ Suối Chiếu, đồi thông Noong Cốp, hồ Noong Bua; rừng Đại tướng Võ Nguyên Giáp; hồ sông Đà. Đây là những điều kiện thuận lợi, những tiểm năng để Phù Yên xây dựng Đề án phát triển kinh tế - xã hội gắn với phát triển du lịch.
Với những tiềm năng, thế mạnh về du lịch, trong những năm qua, huyện Phù Yên đã quan tâm lãnh đạo, chỉ đạo công tác tuyên truyền, quảng bá du lịch đã có những đổi mới; doanh thu từ du lịch tăng, góp phần vào kết quả phát triển kinh tế - xã hội của huyện. Tuy nhiên, phát triển du lịch trên địa bàn huyện vẫn chưa tương xứng với vị trí, tiềm năng, lợi thế của huyện. Chính vì vậy, giai đoạn 2020-2025, huyện Phù Yên đã xác định tiêu chí phát triển du lịch của huyện theo phương châm “Lịch sử tâm linh, bản sắc văn hoá, du lịch trải nghiệm”; Phát huy các lợi thế về bản sắc văn hoá, con người, cảnh quan thiên nhiên, chọn phát triển du lịch là một trong 2 khâu đột phá trong năm 2023.
Dẫn hiện trường ( Sòi Hằng) “Dốc Pha Đin chị gánh anh thồ/ Đèo Lũng Lô anh hò chị hát/ Dù bom đạn xương tan thịt nát/ Không sờn lòng không tiếc tuổi xanh. Qua những câu thơ của nhà thơ Tố Hữu hẳn trong mỗi chúng ta đều nhớ về một thời hào hùng của dân tộc trong cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp với cung đường huyền thoại của lòng yêu nước, đó chính là đèo Lũng Lô”.
Lời bình: Nằm trên Quốc lộ 37 (đường 379 cũ, nối Quốc lộ 32 với Quốc lộ 32B), đèo Lũng Lô có chiều dài 15 km, là ranh giới giữa hai huyện Văn Chấn, tỉnh Yên Bái và huyện Phù Yên, tỉnh Sơn La, cách thị trấn Phù Yên 33 km, . Trong kháng chiến chống Thực dân Pháp, đèo Lũng Lô là đoạn đường huyết mạch vận chuyển hàng ngàn tấn vũ khí, đạn dược, lương thực, thực phẩm tiếp tế cho chiến dịch Điện Biên Phủ, góp quan trọng trong chiến thắng thực dân Pháp ngày 7/5/ 1954 “Lừng lẫy năm châu, chấn động địa cầu”.
Giờ đây, di tích đèo Lũng Lô như một minh chứng hào hùng của lịch sử chống giặc ngoại xâm của cha ông ta, được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận và xếp hạng là di tích lịch sử cấp quốc gia năm 2011, là địa chỉ đỏ để giáo dục truyền thống cách mạng cho thế hệ hôm nay và mai sau. Đèo Lũng lô mang vẻ đẹp ấn tượng và những giá trị lịch sử không phai mờ theo năm tháng, trở thành điểm du lịch hấp dẫn thu hút nhiều du khách đến trái nghiệm. Hiện nay, huyện Phù Yên đã đề nghị bổ sung vào quy hoạch “Điểm du lịch Khu di tích lịch sử đèo Lũng Lô xã Mường Cơi, huyện Phù Yên” với quy mô dự kiến 5ha, nằm trong quy hoạch du lịch tỉnh Sơn La thời kỳ 2021- 2030, tầm nhìn đến năm 2050.
Nói đến chiến dịch Điện Biên Phủ, hẳn người dân xã Gia Phù nói riêng, nhân dân các dân tộc huyện Phù Yên nói chung không bao giờ quên vào thời điểm cuối năm 1953, trên đường hành quân mở chiến dịch Điện Biên Phủ lịch sử, Đại tướng Võ Nguyên Giáp cùng đoàn quân đã trú ẩn trong tán rừng già nguyên sinh tại bản Nhọt, xã Gia Phù. Khu rừng Đại tướng Võ Nguyên Giáp trú ấn rộng khoảng 200ha là một khu rừng già nguyên sinh đã được người dân bản Nhọt bảo vệ, chăm sóc nghiêm ngặt và chu đáo. Đến nay, khu rừng luôn xanh tốt, còn nhiều cây gỗ to hàng trăm năm tuổi như thách thức với thời gian.
Khu rừng bản Nhọt không chỉ là di tích lịch sử có ý nghĩa quan trọng trong kháng chiến chống Pháp mà còn là nơi ghi dấu tình cảm của đồng bào các dân tộc huyện Phù Yên đối với Đại tướng Võ Nguyên Giáp. Ghi nhớ dấu tích lịch sử gắn với tên tuổi của Đại tướng, năm 2008, UBND tỉnh Sơn La đã công nhận khu rừng Đại tướng Võ Nguyên Giáp là di tích lịch sử cấp tỉnh. Tháng 10/2020, huyện Phù Yên đã quyết định tu bổ, tôn tạo, phát huy giá trị khu di tích lịch sử rừng gắn với xây dựng đền thờ Đại tướng, không những trở thành điểm kết nối thúc đẩy phát triển du lịch mà còn là điểm đến giáo dục truyền thống cách mạng được nhiều người quan tâm. Hiện nay, vào dịp cuối tuần, dịp lễ tết, có hàng nghìn người trong và ngoài tỉnh Sơn La đến thắp hương đền thờ Đại tướng Võ Nguyên Giáp, đồng thời tham quan, tìm hiểu lịch sử và ngắm nhìn vẻ đẹp của khu rừng linh thiêng này. Di tích lịch sử kháng chiến chống Pháp khu rừng bản Nhọt và khu di tích Đền thờ Đại tướng Võ Nguyên Giáp là các di tích lịch sử văn hóa có giá trị tinh thần quý báu, truyền lại cho thế hệ mai sau; đồng thời, đáp ứng tâm tư, nguyện vọng, tình cảm của Đảng bộ, chính quyền và nhân dân dân các dân tộc huyện Phù Yên đối với công lao to lớn của Đại tướng Võ Nguyên Giáp. Đền thờ Đại tướng Võ Nguyên Giáp còn là nơi huyện Phù Yên tổ chức các sự kiện quan trọng trên các lĩnh vực Chính trị, KTVHXh, QPAN.
Cách đây gần một thế kỷ, tại bản Chiềng, xã Quang Huy, huyện Phù Yên, tỉnh Sơn La có một ngôi đình đã từng là trung tâm sinh hoạt văn hóa, tín ngưỡng của nhân dân vùng Mường Tấc, huyện Phù Yên ngày nay, đó là đình Chu. Đình Chu đã được tu bổ tôn tạo lại. Đây là một công trình kiến trúc độc đáo, mang đậm giá trị văn hóa tinh thần của cư dân Mường Tấc. Đình Chu được UBND tỉnh công nhận xếp hạng di tích lịch sử văn hóa năm 2013. Cùng trong quần thể danh lam thắng cảnh của xã Quang Huy , hồ Noong Bua có diện tích khoảng 5.000m2 nằm ở phía Bắc đình Chu. Hiện nay, Đình Chu và ao Noong Bua là nơi tổ chức các hoạt động lễ hội của đồng bà dân tộc Thái Trắng xã Quang Huy, trong đó có lễ hội xíp xí được tổ chức hàng năm vào ngày 14/7 âm lịch, thu hút đông đảo du khách trong và ngoài tỉnh đến tham dự. Đến với lễ hội xíp xí, du khách được hòa mình vào không gian văn hóa đặc sắc của đồng bào dân tộc Thái Phù Yên, được thưởng thức những món ăn đặc trưng của người dân nơi đây, đặc biệt được thưởng thức món bánh ít uây trứ danh, hay còn gọi là bánh tình nhân không thể thiếu trong mâm cỗ tết xíp xí; Tết xíp xí của đồng bào dân tộc Thái trắng huyện Phù Yên được coi là một trong những nét văn hóa đặc sắc cần được bảo tồn, phát huy, gắn với quảng bá, giới thiệu về tiềm năng phát triển du lịch của xã Quang Huy và huyện Phù Yên trong những năm tới. Hiện nay, huyện Phù Yên đang chuẩn bị cho việc lập hồ sơ công nhận Tết xíp xí là một di sản văn hóa phi vật thể cấp Quốc gia.
Từ thị trấn Phù Yên theo đường liên xã đi Suối Tọ khoảng 2 km, rừng thông Noong Cốp thuộc xã Quang Huy phát triển xanh tươi, trải dài hút tầm mắt, nhiệt độ dao động từ 20-23 dộ C, khí hậu trong lành, mát me, có thể cảm nhận rõ 4 mùa trong ngày. . Đồi thông Noong Cốp có diện tích trên 1.200 ha, nằm ở độ cao trên 1.000 mét so với mặt nước biển, với hàng vạn cây thông gần 40 năm tuổi, hệ thống đường giao thông thuận tiện. Đứng trên rừng thông Noong Cốp có thể nhìn được toàn cảnh thị trấn Phù Yên, cánh đồng Mường Tấc và con suối Tấc uốn lượn.. Rừng thông Noong Cốp có vị trí địa lý thuận lợi, diện tích lớn, vừa được quy hoạch vào Đề án phát triển du lịch bền vững của huyện giai đoạn 2018-2020, tầm nhìn đến năm 2030. Đây là điều kiện thuận lợi thu hút các doanh nghiệp, công ty du lịch đầu tư cơ sở hạ tầng, dịch vụ, quảng bá, tạo sức hút với du khách, từng bước khai thác hiệu quả tiềm năng du lịch rừng thông. Trong thời gian tới, huyện Phù Yên sẽ có những phương án, giải pháp thiết thực để “đánh thức” tiềm năng du lịch rừng thông Noong Cốp.
Suối Chiếu, xã Mường Thải, huyện Phù Yên, tỉnh Sơn La với mặt hồ rộng 52 ha, có dòng nước suốt Lạt chảy từ nguồn rừng Đặc rụng Tà Xùa hòa vào lòng hồ, tạo nguồn nước trong xanh tự nhiên, mát lạnh. Cách thị trấn Phù yên 15km, Suối Chiếu được thiên nhiên ưu ái với khí hậu mát mẻ, nơi đây có nguồn nước suối khoáng nóng tự nhiên được khai thác và trở thành nơi du lịch nghỉ dưỡng tự nhiên tạo nhiều sự khác biệt, cuốn hút du khách thập phương. hồ Suối Chiếu có dung tích hơn 4 triệu mét khối nước, hai bên bờ là những bản làng được bao bọc bởi gần 1.400 ha rừng xanh tốt. Ngoài tác dụng cung cấp nước sinh hoạt cho người dân và tưới nước cho những cánh đồng lúa của các xã bên dưới lưu vực, hồ Suối Chiếu còn là nơi khám phá thiên nhiên hoang sơ, du thuyền lòng hồ, ngâm mình trong bể khoáng nóng tự nhiên, thưởng thức ẩm thực địa phương, trải nghiệm với cuộc sống, phong tục tập quán đồng bào Mường, Dao, Thái và văn hóa truyền thống dân tộc với bà con bản địa.
Tại Suối Chiếu có khí hậu mát mẻ. Buổi sáng, tiết trời se lạnh, mát về trưa và chiều khi hoàng hôn buông xuống không khí lạnh được hòa quyện với dòng khoáng nóng tạo nên những làn khói vừa huyền ảo, vừa lãng mạn, nên thơ.
“Nhất Thanh, nhì Lò, tam Than, tứ Tấc” là câu ca nổi tiếng được lưu truyền từ lâu để nói về một trong những cánh đồng lúa lớn thứ tư của Tây Bắc - cánh đồng Mường Tấc. Với diện tích trên 1.400 ha, cánh đồng Mường Tấc huyện Phù Yên nổi tiếng bởi gạo ở nơi đây cho hạt cơm dẻo ngon nức tiếng đang ngày càng khẳng định thương hiệu với sự thơm ngon vốn có. Ngày nay trên cánh đồng Mường Tấc, những người nông dân đang chuyển đổi từ hình thức canh tác lúa vô cơ sang hữu cơ, hướng đến mục tiêu phát triển bền vững, bảo vệ môi trường sinh thái, đưa sản phẩm lúa gạo an toàn, chất lượng cao đến người tiêu dùng. Huyện Phù Yên tiếp tục giữ vững vùng nguyên liệu sản xuất lúa hữu cơ đã được cấp giấy chứng nhận hữu cơ 150 ha; Xây dựng vùng nguyên liệu sản xuất lúa theo hướng hữu cơ 520,9 ha, tiến tới chuyển đổi hữu cơ vùng sản xuất lúa theo hướng hữu cơ 370,9ha.
Ngoài các danh lam thắng cảnh nổi tiếng, Phù Yên còn là nơi có hồ sông Đà đi qua. Hồ sông Đà thuộc địa phận huyện Phù Yên có diện tích trên 3.000 ha, thuộc các xã Tường Thượng, Tường Hạ, Tường Phong, Tường Tiến và Tân Phong, Nam Phong, Bắc Phong và Đá Đỏ của huyện Phù Yên. Vẻ đẹp của hồ sông Đà trên đất Phù Yên bình dị và nguyên sơ. Đặc biệt, bà con ở các xã vùng lòng hồ sông Đà còn tận dụng lợi thế để phát triển nuôi cá lồng, nuôi trồng và đánh bắt thủy sản và chế biến cá thành nhiều món hấp dẫn, mang nét ẩm thực độc đáo, trở thành đặc sản, không những phục vụ sinh hoạt hằng ngày mà còn trở thành hàng hóa được nhiều thực khách ưa chuộng, trong đó ấn tượng là món cá chua - một trong những đặc sản của vùng lòng hồ sông Đà khu vực xã Tân Phong, Bắc Phong và Đá Đỏ. Cá chua là món ăn bình dị, đơn giản, nhưng được chế biến cầu kỳ, nhanh chóng trở thành món ăn được bà con trong vùng ưa thích và sử dụng thường xuyên trong bữa cơm hằng ngày và giờ đây trở thành đặc sản có thể lựa chọn mang về thưởng thức hoặc làm quà cho người thân, bạn bè.
Huyện Phù Yên không chỉ nổi tiếng với cánh đồng Mường Tấc, cùng sản phẩm gạo Phù Yên được cấp Chứng nhận nông nghiệp hữu cơ; mảnh đất này còn đa dạng các loại cây ăn quả, với diện tích hơn 2.500 ha, đặc biệt “Cam Phù Yên” đã được Cục Sở hữu trí tuệ cấp Chứng nhận đăng ký nhãn hiệu năm 2018. Đặc biệt, sản phẩm quýt ngọt Nghĩa Hưng xã Mường Cơi là một đặc sản nổi tiếng của huyện Phù Yên những năm qua đã chiếm được lòng tin của người tiêu dùng trong và ngoài tỉnh nhờ chất lượng thơm ngon mà khó nơi nào có được. Trái quýt ngọt đã được công nhận đạt tiêu chuẩn OCOP 3 sao năm 2020 và là 1 trong 19 sản phẩm nông nghiệp tiêu biểu được tỉnh Sơn La vinh danh năm 2022. Hiện nay, huyện Phù Yên đang tiếp tục mở rộng diện tích; đồng thời, giữ gìn và nâng tầm giá trị quả quýt ngọt tại bản Nghĩa Hưng.
Ngoài danh lam thắng cảnh đẹp, điều dễ dàng nhận thấy khi tới Phù Yên hôm nay là những mặt hàng nông sản đặc trưng không chỉ đang giúp bà con nơi đây nâng cao thu nhập, từng bước vươn lên thoát nghèo và làm giàu. nhiều sản phẩm đã trở thành món quà đặc biệt với những ai có dịp ghép thăm vùng đất này như tỏi tía, miến dong Nhân Đức, cao An xoa, cá chua sông Đà, chè Mường Do và các sản phẩm thịt sấy khô... Đặc biệt, sản phẩm tỏi tía một nhánh hay còn gọi là tỏi cô đơn. Tỏi cô đơn Phù Yên ở đây thừa hưởng sự trù phú của đất đai nơi này và chỉ trồng được ở một số khu vực của huyện như: xã Gia Phù, xã Tường Phù, xã Tường Thượng. Chính vì diện tích gieo trồng không lớn nên dường như quá trình chăm sóc tỏi đều áp dụng theo phương thức truyền thống, không sử dụng phân bón hay các loại thuốc bảo vệ thực vật. Tỏi cô đơn Phù Yên- Sơn La là sản phẩm đã được chứng nhận OCOP 3 sao cấp tỉnh, hiện có mặt ở nhiều nơi và thành món quà biếu quý giá cho mọi người, mọi nhà.
Phù Yên còn được biết đến bởi nơi đây còn có những sản phẩm thủ công, dệt truyền thống được lưu giữ, đó là nghề mây tre đan và dệt thổ cẩm tại một số xã vùng Thái, vùng Mường. Nghề dệt thổ cẩm của người Thái, người Mường huyện Phù Yên đã có từ rất lâu đời. Ngày nay, sản phẩm thổ cẩm đã có mặt trên thị trường, chủ yếu là các sản phẩm chăn, gối, đệm, ghế, được người tiêu dùng ở các thành phố lớn yêu thích. nghề dệt thổ cẩm truyền thống vẫn được coi là một phần trong đời sống vật chất và tinh thần của phụ Thái, Mường Phù Yên.
Nghề mây tre đan ở huyện Phù Yên hiện còn được lưu giữ bởi các nghệ nhân ở xã Quang Huy, xã Huy Bắc, xã Mường Thải . Với lòng yêu nghề sâu sắc, các nghệ nhân đã sáng chế ra các sản phẩm mây, tre đan độc đáo đáo như mâm mây, ghế mây, ấm ủ…mang tính nghệ thuật, kỹ thuật đan tinh sảo được người tiêu dùng nhiều địa phương trong cả nước biết đến và đặt hàng. Tất cả các công đoạn được làm bằng thủ công nên sản phẩm mây, tre đan của các nghệ nhân vốn đã tinh xảo nay được thổi hồn thêm bằng các họa tiết hoa văn gần gũi với cuộc sống nên có giá trị rất riêng.
Không chỉ mang trong mình những cảnh sắc thiên nhiên đẹp đến nao lòng, Phù Yên còn mang trong mình những sắc màu văn hóa của các dân tộc cùng với những lễ hội đặc sắc như: Lễ hội cầu mùa của đồng bào dân tộc Mông, lễ hội xip xí của đồng bào dân tộc Thái, Mo Mường, lễ hội Mợi của đồng bào dân tộc Mường, lễ lập tịch của đồng bào dân tộc Dao. Các lễ hội từ lâu đã trở thành hình thức sinh hoạt văn hóa cộng đồng, mang tính tâm linh và có ý nghĩa nhân văn sâu sắc đối với đồng bào các dân tộc huyện Phù Yên. Qua các lễ hội, nhiều phong tục, tập quán, nét văn hoá truyền thống của người dân địa phương được khôi phục lại một cách sinh động. Bước đầu, huyện Phù Yên nghiên cứu phục dựng một số lễ hội như: Lễ hội Mo Mường của dân tộc Mường tại các xã Mường Cơi, Huy Thượng; Lễ hội Mợi của dân tộc Mường; Lễ hội cầu mùa của dân tộc Mông; Nghề làm giấy của dân tộc Mông tại xã Suối Bau.
Với những tiềm năng, thế mạnh về du lịch và văn hóa, ẩm thực, huyện Phù Yên đang tập trung lãnh đạo, chỉ đạo về phát triển du lịch huyện Phù Yên
La đến năm 2025, định hướng đến năm 2030; phấn đấu đưa du lịch Phù Yên trở thành một trong những điểm đến an toàn, hấp dẫn của tỉnh Sơn La, đến năm 2025 số lượt khách du lịch bình quân đạt 20.000 lượt/năm, doanh thu đạt 12 tỷ đồng/năm.
Dẫn hiện trường đoạn kết: ( Sòi Hằng) Tập trung khai thác, phát huy tiềm năng, thế mạnh sẵn có về du lịch của địa phương. Phát triển sản phẩm du lịch đa dạng, độc đáo; khuyến khích phát triển các khu, điểm du lịch, bản du lịch cộng đồng gắn với bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa các dân tộc, bảo vệ tài nguyên thiên nhiên, bảo vệ môi trường, sinh thái; xây dựng các sản phẩm bổ trợ du lịch đang được cấp ủy, chính quyền huyện Phù Yên lãnh đạo, chỉ đạo triển khai thực hiện trong năm 2023 và những năm tiếp theo, phấn đấu đưa du lịch Phù Yên trở thành một trong những điểm đến an toàn, hấp dẫn của tỉnh Sơn La.